Tekst og foto: Bjarte Hestdalen
Lesetid: 8 minutt
Nokre tankefrø for islagde sinn no når årets fyrste vinterstorm har lagt seg. Korleis lever dyr og menneskje i lag i «verdas beste land»?
Eg står på skia mine, som ein frostbiten statue og glanar ut blant snotunge gråner. Tom i blikket, heng kroppen joletung på stavane medan snørra renn som ein smeltande pol-bre inn i det nye året. Eg lengtar etter noko meir, der kimen av blåtimen syng i det stille.
Kva er det eg ikkje ser?
Alt endrar form.
Jola er over og jorda har runda sola nok ei gong. Oss vaksne har i over ein månad vandra i ein åndeleg ørken av butikkar, stekte ribber og pinnekjøt. Gåvene er pakka opp og jola si vekelange stillheit er betalt. Det heile runda av med promillar av glede og langtreisande krut til dyra sin store frykt. Grådigheita vert toppa med dryss av melankolske ord frå Staten om det som var og det som kjem.
Og no? Januar. Februar. Mars. 2025 og vidare. Kva nye høgder skal me nå? Kva skal til pers i vårt overmot?
Eg står. Dagdrøymer i myrkret.
Kulda talar.
Måneljoset gnistrar på snoen og sveitten har for lengst stivna. Framleis er det langt heim og det slår meg hardt, kor liten og malplassert ein er i slike forhold. Likevel, under den blåsvarte stjernehimmelen, er det nokon som ikkje berre overlever, men faktisk trivst.
For midt ute på den fløyelsmjuke blå myra er det ei djup grop, krona med 10 fjørlette avtrykk på kvar side. Her har det lege nokon, i vinden og føyka, som ein drope liv i eit kaldt univers. Ei kvit prinsesse, berre forstyrra i svevnen av ein simpel greve, framleis på jakt etter jolestjernas magi.
På vår halvdel av planeten, prega av snufsete naser og frosne lemmar er det framleis lenge til våren og dyrelivets store åtkomst. Det kan for mange fuglefrendar sjå myrkt ut der Kong vinter sit som eineherskar med høgst vekslande humør. I iskalde blåtimar, sterke stormar og slafsete isbløyter kan ein fjørtufs berre håpe at trekkfuglane har betre tilhøve og lunare vertskap for jolefeiringa. Feirar dei i det heile, der sør?
Når eg endeleg skimtar ljoset frå huset, mistar eg grepet.
Sjølvsagt.
Som om ein usynleg regissør dreg i trådane, ligg eg brått flat i snoen. Det vesle overskotet av varme forsvinn ned mot jorda, medan skogen registrerer sprellet med majestetisk ro.
Eg reiser meg sakte, går dei seinste metrane og set skia mot veggen. Så ser eg det: utbrente faklar, gåvepapir og bleiesøppel ved døra – ein brå slutt på høgtflygande tankar. Eg vil heim, men ikkje inn. Finst det ingen mellomveg?
Kulda tvingar meg.
Innadørs, opnar vinteren for (etter)tankar, myter og (over)tru. For dei gamle var vinterdyra ikkje berre dyr, men bodberarar mellom det me ser og det usynlege. Når barndomens fjosnissar og varselteikn kjem smygande, vert vedomnen ei varm sol i vinteruniverset der fjelldyra får si store opptreden – fuglar som pattedyr, alle saman.
Ei stund der vinteren sine små artistar, som vanlegvis druknar i sumarens mylder, kan vise seg fram på ei iskald scene. Når dompapen, bles seg opp lik ei husfrue klar for jolebesøk, raud og bestemt, er det som om ho ber på eldgamal kunnskap om at vinteren ikkje er fienden, men berre ein gjest. Jerven, eit gufs frå urtida, er fjellet sin eigen ryddehjelpar vandrande kvilelaust frå stad til stad. Kjøtmeisen og blåmeisen fartar rundt som ivrige arbeidsfolk, med ærend i kvar ein busk og tre. Røyskatten med sin kvite vinterkjortel, snik seg som ein tjuvradd i måneskinet. Kråka, bygdas filosof, seier berre det han treng med verdige drag, medan Skjæra skravlar i skogens nyheitsbyrå og vrir frostklåre morgonar til store hendingar. Nøtteskrika gjeng aller tomhendt, men sjarmerer seg fram med fargar og varme replikkar. I nattas djup glir Kattugla mellom skuggar og tre, lydlaus og urørleg som ein vaktar av skogens arkiv, der ho fredeleg passar på at alt er som det skal under stjernehimmelen. Fossekallen stupar som ein viking fryktlaust ned til ei anna verd. Attmed elva vandrar ein villreinflokk, i takt med fjellet sin puls. Den same rytmen fuglane kjenner når vinden bles over snodekte vidder, lausrivne frå storsamfunnet sine grenser.
Og høgt, høgt over alt svevar Ravna roleg, klok og løyndomsfull der ho lagar vitugskap av alt det ho ser gjennom tusenar av år. Raudreven smyg lydlaust langsmed avblåste steinar, like grådig på musa som nøtteskrika i berskogen. Fjellreven, fjellheimens eigen fjosnisse samlar smulane i snodekte røyser. Ingen ber nag, for vinteren krev sitt av alle. I knappheitlandskapet er dei alle små gudar i pels og fjør, overlevingskunstnarar frå ei svunnen tid i eit større rike.
Korleis gløymer menneskje slike enkle, men avgjerande livskunster?
Der Poseidon badar i usynleg plast og kjærleiksgudinna sveipast raskt til høgre, ser fuglane langt utover det vi menneskje kan sjå og forstå i verda. Skogen, fjella og kysten sine miljø – retten til å leva i fred, naturens magi og eigenverdi er no til sals. Kven sette prisen?
Korleis er det eigentleg å vera eit vilt dyr i «verdas beste land»?
Naturen og dyra ber vekta av oss menneskje si krone. Det er rart at me menneskje toler så inderleg vel at dyrelivet vert myter i energi- og turistlandskapet.
Bland elendige naturmeldingar og handlefattig politisk handverk bles vindane no hardt frå høgre. Historia viser at den tilsynelatande medvinden naturen har hatt frå venstre, heller ikkje har gagna den ærleg, der naturområda har forsvunne i raskt tempo og dyrelivet sin rikdom har minka enormt. Grådigheita vår er ikkje ny, men verktøya er no så evinneleg effektive. Ikkje eit einaste verktøy i Plan- og bygningslova kan verne naturen mot tilkarringsverksemda vår for å underhalde (stats)budsjett i vekst. Lovbrot på lovbrot, bryt det moderne menneskje ned, bryt naturen og historia.
Omsorg for den eksisterande naturen må eingong skapast, ikkje berre vedtakast.
Der reinen og vinterfuglane finn både mat og varme i sine karrige, frostfulle landskap, flyg iskalde nordmenn sørover til varmare strok. Under kondensstripa sit den juleraude dompapen att i grana, som ein vinterprins, undrande over kva tid dette eigentleg er å leva i.
Dei ser det Ikaros ikkje rakk forstå, der det ikkje er komfortvekst og evig tryggleik som er framsteget – men evna til å tilpasse seg vinden og nytte naturkreftene klokt. Kven er mest sivilisera der rjupeflokken føler seg fram i vintervêret tett attmed hundretals myrkre fritidsbustader?
Ingen treng fleire hytter, reiser eller forbruksgåver. Styrken til reinen og vinterfuglane er deira lange tilknyting til oss – og vår til dei – sjølv om vi har vendt oss bort. Dei er meistrar i det som vi kanskje treng mest i dag: å leva i pakt med naturen, finne harmoni – ro i eitt enkelt, solid reir, side om side med flokken.
Morgonen etter vaknar eg til kald vedomn og merkar at vinteren har flytta inn i stova. Eg ligg i ein krull og held knapt varmen på dei sidene eg har skjerma, medan håra på armane står rett ut. Iskald på utsida, men varm inni. Er det slik ei frosen rjupe har det rett før morgongryet?
Det er i alle fall slik det er å vera menneskje: ein drøymer om stjernehimmelen, men snublar i bleiene på vegen og held dårleg på varmen.
